IRAK-I ACEMDE SAFEVİ DEVLETİ

[ahmetsakir]

Safeviler Devleti


İran’da 234 yıl hüküm süren ve Osmanlıların doğuda en büyük rakipleri olan bir Türk hanedanıdır.
Safevî adı, “Safeviye” tarikatını kurmuş olan Şeyh Safiyüddin’den gelir. (1252-1335) Tarikatın merkezi başlangıçta Erdebil şehri idi. Şeyhlik babadan oğula geçiyordu. Safiyüddin’in torunu Şeyh Hoca Alâeddin zamanında sayıları ve nüfuzları arttı. Anadolu, Irak ve iran’da yayıldılar (1374-1429). ilk Osmanlı sultanları bu tarikatın şeyhlerine “Çerağ Akçesi” adı altında her yıl hediye gönderirlerdi.
Başlangıçta tarikat Sünnî idi. Timur da Şeyh Ali’ye hürmet gösterdi. Onun aracılığı ile serbest bıraktığı Anadolulu Türkmenler, Safevî tarikatına girdiler. Şeyh Ali, Hz. Ali soyundan gelen Oniki imamı (isnaaşariye) tutanları kazanmak için Şiî oldu. Alâeddin’in torunu Şeyh Cüneyd zamanında (1447-1460 yılları arasında) Şiîlik tamamen benimsendi. Bundan sonra Safevî şeyhleri bir iktidar kurmak için mücadele etmeye başladılar. Akkoyunlularla anlaştılar ve Şeyhlerle Akkoyunlu hükümdar ailesi evlenme yoluyla akraba oldular.
1460′ta Şeyh olan Haydar, müridlerine kızıl taç ve hırka giydiriyordu. Onun için taraftarlarına da “Kızılbaş” denmiştir. Bu dönemde Safevîler hem mezhep propagandasını hem de şeyhlikten şahlığa geçmek yani devlet haline gelmek mücadelesini arttırdılar. Akkoyunluların taht kavgasına düşmeleri Safevîler için uygun ortamı getirmiş oldu. 1502′de Şeyh olan İsmail, çoğu Anadolu’da oturan Türkmen boylarını etrafına topladı. Ana tarafından dedesi olan Uzun Hasan’ın tahtı için o da kavgaya karıştı. Aynı yıl Elvend Mırza’yı yenerek Tebriz’e girdi ve şahlığını ilân etti.
* Şeyhlikten şahlığa;
Safevi Hanedanı ve devleti böylece kurulmuş oluyordu. Şeyh İsmail şimdi “Şah ismail” idi… Şeyh İsmail 1503′te Akkoyunlu tahtı için savaşan Murad Mırza’yı da yendi ve kendisine rakip olabilecek Akkoyunlu beğlerini öldürttü. Şah ismail, kendisine devlet kurduran Şiîliği yaymaya başladı. Bütün iran’ı Şiîleştirmiş, şimdi Anadolu’yu ve Özbekistan’ı hedef almıştı. Anadolu ve Özbek Türkleri arasında giriştiği bu propaganda, Özbekleri ve Osmanlıları harekete geçirdi. Şah ismail, Özbek Hanı Şeybanî ile yaptığı savaşta galip geldi (1511). Fakat 1514′de Çaldıran’da Yavuz Sultan Selim’e yenildi ve büyük bir darbe yedi (Savaş ayrıntıları Yavuz döneminde anlatılacaktır).
Şah ismail, kurduğu devleti kısa zamanda büyük bir imparatorluk haline getirebilmişti. XVI. yüzyılın başında toprakları 3,3 milyon kilometre kareyi buluyordu, iran, Doğu Horasan, Irak, Gürcistan, Ermenistan, Kuzey Azerbaycan, Dağıstan, Türkmenistan, Doğu Arabistan kıyıları, Doğu Anadolu’da bu günkü Türkiye’nin on iki ili Safevî Devleti’nin sınırları içinde idi.
Yavuz Sultan Selim Tebriz’i aldığı için Şah İsmail başkenti oradan Kazvin’e nakletti. Ordusunu tekrar toplayıp birliği koruyabildi. Fakat Osmanlı-Safevî mücadelesi, Yavuz’un oğlu Kanunî Süleyman ve Şah ismail’in oğlu Şah Tahmasb arasında devam edecekti. Şah İsmail 1524′de henüz 37 yaşında iken ölmüş, yerine on iki yaşındaki oğlu Tahmasb geçmişti. Devlet idaresi Türkmen Beğlerin elindeydi. Osmanlılardan sonra en güçlü devlet yine Safevîlerdi. Safevîlerle uğraşmak zorunda kaldıkları için Osmanlıların Batı seferleri engellenmiş oluyordu.
* Osmanlılar ve Safeviler;
Kanunî 1533′te Irakeyn, 1548′de Tebriz, 1553′te Nahcivan seterlerine çıktı. Bu seferlerin her biri Osmanlı sınırlarını doğuya doğru genişletiyor, Safevî sınırını ise küçültüyordu. Bağdad, Tebriz, Basfa Osmanlıların eline geçti. 1555 Amasya Antlaşması ile iki Türk devleti arasında bir barış imzalandı ve 1576′ya kadar devam etti. Bundan sonra iran’da taht kavgaları başladı. Şah Tahmasb yerine Şah İsmail II, İran tahtına geçti. Bu şah, Anadolu Alevîlerini ve Osmanlı Devleti’ne bağlı bazı sınır beylerini kendi tarafına çekmeyi başardı.
1587-1629 yıiları arasında iki Türk devleti arasında çatışma olmadı. Fakat Şah Abbas I tahta çıkınea- askerî ve idarî teşkilâtı yeniden düzenlemişr^mfîeîfrf isyanını bastırmış, Özbekleri de Horasan’dan uzaklaştırmıştı. Bu arada Avrupa devletlerine elçiler göndererek onları Osmanlılar aleyhine kışkırttı. Çünkü
Osmanlılara geçen toprakları geri almak istiyordu. Safevîler Şah Safi I (1629-1642) döneminde Van’a saldırınca, Osmanlı tahtında bulunan IV. Murad, Revan seferine çıktı (1636). Daha sonra yine IV. Murad zamanında yapılan Bağdad seferi ile (1639) Revan ve Irak’ı Arap’ın kesin olarak Osmanlılarda kalması sağlandı. Kasrışirin Antlaşması’yla savaşlara son verildi.
XVIII. yüzyılın başlarında Safevî Devletinde kargaşalık başladı. 1709′da Kandehar Valisi Mîr Veys bağımsızlığını ilân eti. 1722′de Veys’in oğlu Muhammed, İsfahanı da ele geçirdi. Şah Hüseyin tahttan indirildi ve İran iyice karıştı. Savaşlar sırasında Safevî kumandanı Nadir, kendini göstermiş, otorite kurmuştu. Tahmash’den sonra Nadir, Abbas lll’ü tahta çıkardı. Abbas III ölünce de kendisini şah ilân etti (1736). Böylece Safevî hanedanı yıkılmış, iran tahtını Avşar Türkmenlerinden olan Nadir Şah ele geçirmişti. Avşar hanedanı sadece 13 yıl iktidarda kaldı. Onlardan sonra iktidar Kaçarlara geçti. Yine Türkmen olan Kaçar Hanedanı 1925′e kadar iktidarda kalmıştır.